Συμβουλευτική Γονέων

Από όλους τους ρόλους που μπορεί να αναλάβει ένας άνθρωπος στην ενήλικη ζωή του, ίσως δεν υπάρχει πιο πλούσιος, πιο πλήρης, αλλά και πιο δύσκολος και απαιτητικός, από αυτόν του πατέρα και της μητέρας. Η έλευση ενός ή περισσότερων παιδιών επαναπροσδιορίζει συνήθως κατά τρόπο ριζικό τις ζωές των γονιών, καθώς και τη μεταξύ τους σχέση, και αποτελεί μια μοναδική και αστείρευτη πηγή εμπειριών και συγκινήσεων. Την ίδια στιγμή, ο γονικός ρόλος φέρνει μαζί του ευθύνες και στερήσεις, φόβους και αγωνίες, συγκρούσεις και ενοχές.

Το έργο των γονιών είναι πράγματι τεράστιο και η συμβολή τους στην ανάπτυξη του παιδιού καθοριστική. Πέρα από το να παρέχουν τη στοιχειώδη φροντίδα, οι γονείς παρουσιάζουν βήμα προς βήμα στο παιδί τον κόσμο, εξηγώντας του πώς αυτός λειτουργεί και πώς το ίδιο μπορεί να λειτουργεί μέσα σε αυτόν, προσαρμοζόμενοι πάντα στο επίπεδο ωρίμανσης των νοητικών, συναισθηματικών και σωματικών του ικανοτήτων. Οι γονείς οριοθετούν το πλαίσιο ασφάλειας, αλλά και συνάμα ελευθερίας, μέσα στο οποίο το παιδί θα παίξει και θα εξερευνήσει το περιβάλλον του, θα δοκιμάσει και θα αναπτύξει τις ικανότητές του, θα πάρει πρωτοβουλίες και θα μάθει μέσα από τις θετικές και αρνητικές συνέπειες των πράξεών του. Οι γονείς είναι οι πρώτοι που θα μεταδώσουν στο παιδί την υπερηφάνεια τους για αυτό, την εμπιστοσύνη τους και το νοιάξιμο για τις ανάγκες του, μαθαίνοντάς του έτσι να αναγνωρίζει το ίδιο την αξία του, να πιστεύει στις δυνατότητές του και να φροντίζει τον εαυτό του. Οι γονείς, μέσω της επικοινωνίας και της συναισθηματικής τους σύνδεσης με το παιδί, μέσα από το παράδειγμα της μεταξύ τους σχέσης και των επαφών τους με τον κοινωνικό τους περίγυρο, παρέχουν στο παιδί τα πρωταρχικά μοντέλα των διαπροσωπικών σχέσεων, που θα επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό τις μετέπειτα αλληλεπιδράσεις και τους δεσμούς που θα δημιουργεί με άλλους ανθρώπους. Οι γονείς μεταδίδουν γνώσεις και δεξιότητες, στάσεις και αξίες, και παραχωρούν στο διαρκώς αναπτυσσόμενο παιδί όλο και μεγαλύτερη αυτονομία, έως ότου αυτό εξελιχθεί σε ένα ανεξάρτητο ενήλικο άτομο, ικανό να στοχεύσει και να εκπληρώσει τη δική του πορεία στη ζωή. 

Οι τρόποι και το μέτρο στο οποίο οι γονείς ανταποκρίνονται στα παραπάνω στοιχεία του ρόλου τους ποικίλλουν σε μεγάλο βαθμό. Τις περισσότερες φορές, οι γονείς ανταπεξέρχονται με επιτυχία στις ανάγκες του παιδιού και, μάλιστα, με τρόπο άκοπο και αβίαστο. Ας σκεφθούμε, για παράδειγμα, πόσο εύκολα μαθαίνει ένα παιδί να μιλάει, ακούγοντας αρχικά τους γονείς του να του μιλάνε ή να μιλούν μεταξύ τους και, στη συνέχεια, μετέχοντας το ίδιο σε όλο και πιο σύνθετες συζητήσεις μαζί τους. Άλλες φορές, οι γονείς χρειάζεται να επιστρατεύσουν περισσότερη επινοητικότητα και μεθοδικότητα, όπως, για παράδειγμα, όταν θα πρέπει να βοηθήσουν το παιδί να προσαρμοστεί στους κανόνες και τις απαιτήσεις του σχολείου, να μάθει να διαβάζει, να γράφει, να μελετάει κ.λπ. Υπάρχουν, φυσικά, και περιπτώσεις όπου οι γονείς μπορεί να βρίσκονται αντιμέτωποι με αρνητικές συμπεριφορές του παιδιού που δυσκολεύονται να διαχειριστούν (π.χ. εκρήξεις θυμού και επιθετικότητα) ή πλευρές της ανάπτυξής του στις οποίες δε γνωρίζουν πώς να ανταποκριθούν καλύτερα (π.χ. σεξουαλικότητα). Από την άλλη, υπάρχουν και οικογένειες όπου βασικές συναισθηματικές ανάγκες του παιδιού συστηματικά παραμελούνται, όπως η ανάγκη για ασφάλεια και φροντίδα, αποδοχή και εκτίμηση, ελευθερία έκφρασης και λήψης πρωτοβουλιών, ξεγνοιασιά και παιχνίδι, οριοθέτηση και αυτοέλεγχο.

Σε αντίθεση με τους περισσότερους ρόλους που αναλαμβάνουμε στην ενήλικη ζωή μας, όπου συνήθως απαιτούνται κάποιου είδους τυπικά ή μη προσόντα (π.χ. εκπαίδευση, εμπειρία), ο ρόλος του πατέρα ή της μητέρας δεν προϋποθέτει κανένα πιστοποιητικό, κανέναν εκπαιδευτικό τίτλο, καμία προϋπηρεσία. Οι γονείς αντλούν τις γνώσεις και τις ικανότητες που απαιτεί ο ρόλος τους από διάφορες πλευρές, όπως τα πρότυπα των δικών τους γονιών, παρατηρώντας και συζητώντας με άλλους γονείς, όσα διαβάζουν και πληροφορούνται από ποικίλες άλλες πηγές, από τη συλλογική γνώση και αντίληψη της κοινωνίας στην οποία ζουν γύρω από το τι χρειάζονται τα παιδιά και τι χρειάζεται να κάνουν για αυτά οι γονείς. 

Το κυριότερο όμως εφόδιο των γονιών είναι ίσως η ικανότητά τους να συνδέονται νοητικά και συναισθηματικά με το παιδί, να μπαίνουν δηλαδή στη θέση του και να αντιλαμβάνονται τον κόσμο μέσα από τη δική του ματιά, κατανοώντας τις ανάγκες, τις σκέψεις και τις συναισθηματικές του καταστάσεις και προσαρμόζοντας αντίστοιχα τη συμπεριφορά τους προς αυτό. Αυτό δεν είναι πάντα εύκολο, καθώς συχνά παρεμβάλλονται οι ανάγκες, οι προσδοκίες ή οι φόβοι των ίδιων των γονιών, στοιχεία που μπορεί να περιορίζουν ή και να διαστρεβλώνουν την κατανόησή τους για το τι μπορεί να χρειάζεται το παιδί σε μια δεδομένη συνθήκη. Επιπλέον, κάτι που σε μεγάλο βαθμό γίνεται μη συνειδητά και παραβλέπεται είναι ότι, μέσα από τα παιδιά τους, οι γονείς έρχονται σε επαφή και με πλευρές (θετικές και αρνητικές) της δικής τους παιδικότητας, τις δικές τους ανάγκες στη δική τους παιδική ηλικία, οι οποίες παραμένουν αποτυπωμένες στη μνήμη τους και συχνά μπορεί να προβάλλονται στο παιδί.

Ακόμη όμως και αν οι γονείς έχουν μια άριστη σύνδεση και κατανόηση του παιδιού, συχνά οι λοιπές υποχρεώσεις τους ή άλλα γεγονότα στη ζωή τους μπορεί να στερούν τον χρόνο, την ενέργεια, τη διαύγεια ή και τη διάθεση που απαιτεί ο γονικός ρόλος. Άλλοτε, το έργο των γονιών μπορεί να υπονομεύεται από εμπόδια στη μεταξύ τους επικοινωνία και δυσκολίες στη σχέση τους ως ζευγάρι, μέρος των οποίων γίνεται και το παιδί. Άλλες φορές, μπορεί οι γονείς απλά να μη διαθέτουν τις απαραίτητες γνώσεις, το κατάλληλο ρεπερτόριο συμπεριφορών και μια περισσότερο μεθοδική προσέγγιση, προκειμένου να ανταποκριθούν σε ορισμένες ανάγκες του παιδιού ή να διαχειριστούν μη επιθυμητές συμπεριφορές του. 

Ως έναν βαθμό, όλα τα παραπάνω εμπόδια υπάρχουν στις περισσότερες οικογένειες, χωρίς αυτό να σημαίνει πως δημιουργούν κάποιο ιδιαίτερα σημαντικό ή ανυπέρβλητο πρόβλημα. Το αντίθετο, μπορεί να αποτελούν πολύ καλές αφορμές για να προβληματίζονται οι γονείς, να επαναπροσδιορίζουν τη στάση τους και να βελτιώνονται στον ρόλο τους. Εξάλλου, πολλές φορές οι παραλείψεις ή ορισμένοι άστοχοι χειρισμοί των γονιών μπορεί να είναι εξαιρετικές ευκαιρίες μάθησης και για τα ίδια τα παιδιά, εφόσον διαπιστώνονται και συζητιούνται μαζί τους. Σε αυτό το σημείο μπορεί να βοηθήσει η συμβουλευτική γονέων, η οποία αποτελεί ουσιαστικά μια διαδικασία αυτοπαρατήρησης και αυτοαξιολόγησης των γονιών ως προς διάφορες πλευρές του ρόλου τους, εντοπισμού των δυνατών και των αδύνατών τους σημείων, και, τελικά, εκπαίδευσης και ενδυνάμωσής τους, ώστε να ανταποκρίνονται με τον βέλτιστο δυνατό τρόπο στον παιδαγωγικό τους ρόλο.

Τα πιο ανησυχητικά προβλήματα αρχίζουν όταν δυσκολίες όπως οι παραπάνω δεν αναγνωρίζονται, δε διορθώνονται και εδραιώνονται σε τέτοιον βαθμό, ώστε το παιδί συστηματικά στερείται βασικά αισθήματα ασφάλειας, εμπιστοσύνης, αγάπης, φροντίδας, εκτίμησης, ελευθερίας και οριοθέτησης που έχει ανάγκη να λάβει από τους γονείς του. Γονείς, για παράδειγμα, που για διάφορους λόγους μπορεί να έχουν μια υπερβολικά επικριτική και τιμωρητική, ελεγκτική και περιοριστική, αυταρχική και βίαιη συμπεριφορά προς το παιδί, που είναι απόντες από τη ζωή του, μη διαθέσιμοι και συναισθηματικά απόμακροι, ή που έχουν δικές τους ανάγκες και δυσκολίες που προτάσσονται των συναισθηματικών αναγκών του παιδιού, πιθανόν δημιουργούν σοβαρά ρήγματα στη σχέση τους με το παιδί, υπονομεύοντας την ομαλή του ψυχολογική ανάπτυξη και τις δυνατότητες προσαρμογής του στη μετέπειτα ενήλικη ζωή. Στις περιπτώσεις αυτές χρειάζονται παρεμβάσεις πολύ πιο σύνθετες, δραστικές και μακροχρόνιες από ό,τι η συμβουλευτική γονέων.

Η συμβουλευτική γονέων είναι μια διαδικασία εκπαίδευσης και ενδυνάμωσης των γονιών, προκειμένου να ανταποκρίνονται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο στις ποικίλες πλευρές του ρόλου τους και να συμβάλλουν έτσι στη βέλτιστη ψυχολογική ανάπτυξη των παιδιών τους. Στη συμβουλευτική γονέων, αρχικά, οι γονείς παρατηρούν και αξιολογούν το πώς ανταπεξέρχονται στις διάφορες προκλήσεις που παρουσιάζει το μεγάλωμα των παιδιών και αφενός αναγνωρίζουν και ενισχύουν τις καλές πρακτικές τους, αφετέρου εντοπίζουν τα σημεία δυσκολίας τους και κατανοούν τις αιτίες αυτών. Στη συνέχεια, αποκτούν θεωρητικές γνώσεις γύρω από τις διάφορες πλευρές της ανάπτυξης των παιδιών και εκπαιδεύονται σε αντίστοιχες δεξιότητες, που μπορούν έπειτα να προσαρμόσουν στο δικό τους στιλ διαπαιδαγώγησης και να εφαρμόσουν στην πράξη.

Ορισμένα από τα ζητήματα που συνήθως αποτελούν αντικείμενο διαπραγμάτευσης στη συμβουλευτική γονέων είναι:

• Η επικοινωνία γονιού – παιδιού
• Οι συναισθηματικές ανάγκες των παιδιών από τη βρεφική ως την εφηβική ηλικία
• Μέθοδοι διαχείρισης μη επιθυμητών συμπεριφορών
• Σχολική προσαρμογή
• Σεξουαλική διαπαιδαγώγηση από τη βρεφική ως την εφηβική ηλικία
• Κοινωνικές ταυτότητες και ρόλοι, στερεότυπα γύρω από το φύλο
• Προστασία από διάφορες μορφές βίας και παιδικής εκμετάλλευσης
• Ασφαλής χρήση ηλεκτρονικών υπολογιστών και λοιπών ψηφιακών μέσων
• Πρόληψη της εξάρτησης από ψυχοτρόπες ουσίες
• Διάφορες μορφές απώλειας (θάνατος, χρόνιες ασθένειες, χωρισμός)

Το να αναζητήσει ένας γονιός, πατέρας ή μητέρα, συμβουλευτική υποστήριξη σε ζητήματα όπως τα παραπάνω δε σημαίνει σε καμία περίπτωση ότι είναι ένας «κακός γονιός». Απεναντίας, η συμβουλευτική γονέων απευθύνεται σε γονείς που ενδιαφέρονται για τα παιδιά τους, που σκέφτονται και προβληματίζονται για τον ρόλο που παίζουν στο μεγάλωμά τους και που επιθυμούν να αναπτύξουν περαιτέρω τις αντίστοιχες γνώσεις και δεξιότητές τους, ώστε να συμβάλλουν με ακόμη πιο θετικό τρόπο στην ανάπτυξή τους. Η αγωνία των γονιών για την αρμονική ανάπτυξη των παιδιών τους είναι συνήθως τόσο μεγάλη, που πολλές φορές το μόνο εύκολο είναι να νιώσουν ενοχές για ορισμένες παραλείψεις ή άστοχους χειρισμούς τους. Ευτυχώς, είναι λίγες οι φορές που η ενοχή αυτή έχει κάποια αντιστοίχιση με την πραγματικότητα. Δεν υπάρχει (ούτε και χρειάζεται να υπάρχει) κανένα πρότυπο της τέλειας μητέρας ή του τέλειου πατέρα. Υπάρχουν μόνο οι βασικές ανάγκες των παιδιών, η αναγνώριση των μεγάλων προκλήσεων και των ποικίλων δυσκολιών που μπορεί να παρουσιάζονται στην κάλυψή τους από την πλευρά των γονιών, και το κίνητρό τους να βελτιώνονται και να ανταποκρίνονται στις ευθύνες του ρόλου τους με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. 

Από την άλλη, ακριβώς επειδή η συμβουλευτική γονέων έχει κατά βάση έναν ενδυναμωτικό και προληπτικό χαρακτήρα, δεν είναι κατάλληλη (όχι τουλάχιστον σε πρώτη φάση) για οικογένειες που αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα στη συμπεριφορά του παιδιού και στις μεταξύ τους σχέσεις. Σε αυτές τις περιπτώσεις, οι γονείς είναι προτιμότερο να απευθυνθούν σε φορείς ή επαγγελματίες που εξειδικεύονται στην ψυχική υγεία των παιδιών και την υποστήριξη οικογενειών. Το ίδιο ισχύει και για οικογένειες μη τυπικά αναπτυσσόμενων παιδιών, οι οποίες χρειάζεται να απευθυνθούν σε φορείς και επαγγελματίες με αντίστοιχη εξειδίκευση και εμπειρία.