Ψυχοθεραπεία συναισθηματικών προβλημάτων

Το συναίσθημα είναι ένα από τα πιο βασικά και πολύτιμα στοιχεία της ανθρώπινης φύσης. Τα συναισθήματα χρωματίζουν τις καθημερινές μας εμπειρίες, κινητοποιούν και σε μεγάλο βαθμό κατευθύνουν τη σκέψη και τη συμπεριφορά μας. Χάρη στα συναισθήματα είμαστε σε θέση να αναγνωρίζουμε τι μας είναι ωφέλιμο και τι βλαπτικό, να αλληλεπιδρούμε με άλλους ανθρώπους, να προσαρμοζόμαστε και να λειτουργούμε αποτελεσματικά σε κάθε επίπεδο της ζωής. Χωρίς το συναίσθημα, η ανθρώπινη ζωή θα ήταν στάσιμη και μονότονη, ίσως και αδύνατη.

Υπάρχουν, ωστόσο, περιπτώσεις όπου τα συναισθήματα, αντί να λειτουργούν προς όφελός μας, γίνονται ιδιαίτερα αρνητικά, επίμονα και εγκλωβιστικά, υπονομεύοντας τελικά τη δυνατότητά μας να έχουμε ικανοποιητικές σχέσεις με άλλους ανθρώπους, να ανταποκρινόμαστε στην εργασία, στην εκπαίδευση και στους λοιπούς καθημερινούς μας ρόλους κι ενασχολήσεις, να απολαμβάνουμε τον προσωπικό μας χρόνο.

Μπορεί ένας άνθρωπος να διακατέχεται από μια σχεδόν μόνιμη και συχνά χωρίς προφανή αιτία αίσθηση άγχους, υπερβολικής ανησυχίας και υπερδιέγερσης. Μπορεί να κυριεύεται από έντονους φόβους ότι θα του συμβεί κάτι πολύ κακό ή ντροπιαστικό, οι οποίοι να κλιμακώνονται σε βαθμό ισχυρών και αιφνίδιων επεισοδίων τρόμου και πανικού. Μπορεί να είναι ευέξαπτος, να εξοργίζεται με την παραμικρή αντιξοότητα και να χάνει τον έλεγχο της συμπεριφοράς του. Μπορεί να βιώνει μια παρατεταμένη και βαθιά αίσθηση μελαγχολίας και δυσαρέσκειας, απουσίας ενδιαφέροντος και ικανοποίησης από τη ζωή, η οποία κατά καιρούς να παίρνει τη μορφή δυσβάσταχτων και εξαντλητικών επεισοδίων κατάθλιψης. Μπορεί ένας άνθρωπος να κυριαρχείται από συναισθήματα ντροπής και ενοχής, από μια αίσθηση κατωτερότητας συγκριτικά προς τους άλλους, που να περιορίζουν σε σημαντικό βαθμό τις πρωτοβουλίες και τις δραστηριότητές του. Συχνά, οι έντονα αρνητικές συναισθηματικές καταστάσεις, όπως οι παραπάνω, επηρεάζουν και τη σωματική και νοητική λειτουργία ενός ανθρώπου, προκαλώντας, για παράδειγμα, ένα αίσθημα κόπωσης και εξάντλησης ή διάφορα άλλα σωματικά συμπτώματα, διαταράσσοντας τον ύπνο, τη διατροφή ή τη σεξουαλική λειτουργία, δυσχεραίνοντας τη σκέψη, τη μνήμη και την ικανότητα συγκέντρωσης. Οι στενές διαπροσωπικές σχέσεις (π.χ. οικογενειακές, ερωτικές) είναι επίσης ένα συνηθισμένο πεδίο έκφρασης συναισθηματικών δυσκολιών, με αρκετούς ανθρώπους να δυσκολεύονται να δεχθούν ή να προσφέρουν αισθήματα ασφάλειας και εμπιστοσύνης, αποδοχής και εκτίμησης, ερωτισμού, αγάπης και φροντίδας. 

Υπάρχουν πολλοί λόγοι που μπορεί να οδηγούν έναν άνθρωπο σε συναισθηματικές δυσκολίες όπως οι παραπάνω και ένας από τους πρώτους στόχους της ψυχοθεραπείας είναι ακριβώς η διερεύνηση αυτών των αιτίων. Κατά κανόνα, εμπλέκεται ένας συνδυασμός παραγόντων, εξωτερικών (π.χ. αρνητικά γεγονότα στη ζωή του ατόμου, ευρύτερες κοινωνικές συνθήκες) και προσωπικών (π.χ. τρόποι σκέψης και μοτίβα συμπεριφοράς). Η ψυχοθεραπεία επικεντρώνεται κατά κύριο λόγο στη δεύτερη ομάδα παραγόντων, στους οποίους μπορεί σε μεγάλο βαθμό να ασκηθεί έλεγχος από το υπό θεραπεία άτομο. Ανάλογα πάντα με το είδος των δυσκολιών που αντιμετωπίζει ένας άνθρωπος, η ψυχοθεραπεία έχει ως στόχο, σε πολύ γενικές γραμμές, την αποδέσμευση του ατόμου από δυσλειτουργικά μοτίβα σκέψης και συμπεριφοράς, τον επαναπροσδιορισμό των αναγκών του και την υιοθέτηση λειτουργικών τρόπων εκπλήρωσής τους, την ανάπτυξη νέων δεξιοτήτων, τη διαχείριση αρνητικών συναισθηματικών καταστάσεων, τη συμφιλίωση με ευάλωτες πλευρές του εαυτού και, τελικά, την εκ νέου αυτορρύθμιση των στοιχείων εκείνων της συμπεριφοράς και της προσωπικότητας του που υπονομεύουν την ψυχική του υγεία και συναισθηματική ευεξία.

Η κατάθλιψη είναι ένα από τα πιο συχνά προβλήματα ψυχικής υγείας και μία από τις κυριότερες αιτίες έκπτωσης της καθημερινής λειτουργικότητας και υποβάθμισης της ποιότητας ζωής των ανθρώπων. Στις ευρωπαϊκές χώρες, εκτιμάται ότι περίπου 1 στους 7 ανθρώπους θα παρουσιάσει κάποια στιγμή στη ζωή του μια σοβαρή μορφή κατάθλιψης, ενώ τουλάχιστον το 7% του ενήλικου πληθυσμού θα εμφανίσει κατάθλιψη κατά τη διάρκεια ενός έτους.

Κύρια χαρακτηριστικά της κατάθλιψης είναι η βαθιά, επίμονη και παρατεταμένη μελαγχολία, η απουσία ενδιαφέροντος και ικανοποίησης από καθημερινές ατομικές και κοινωνικές δραστηριότητες, συνήθως σε συνδυασμό με μια ιδιαίτερα αρνητική στάση προς τον εαυτό, με κυρίαρχα τα συναισθήματα ντροπής και ενοχής, αναξιότητας και μειονεξίας. Η κατάθλιψη μπορεί να επιδρά και στη σωματική λειτουργία ενός ανθρώπου, συχνά προκαλώντας μια αίσθηση κόπωσης και απώλειας ενέργειας ή αλλαγές στις συνήθειες ύπνου και διατροφής. Μπορεί, ακόμη, να επηρεάζεται αρνητικά η νοητική διαύγεια, η μνήμη, η ικανότητα συγκέντρωσης και λήψης αποφάσεων. Στο επίπεδο της συμπεριφοράς, η κατάθλιψη πολλές φορές οδηγεί σε αδράνεια, παθητικότητα και αυξανόμενη απόσυρση του ατόμου από προηγούμενες ενασχολήσεις του, ακόμη ίσως και σε παραμέληση βασικών αναγκών του. Άλλες φορές, μπορεί το άτομο να παρουσιάζει νευρικότητα ή και έντονα επεισόδια θυμού, καθώς και μια υπερβολική διέγερση και αύξηση της δραστηριότητάς του, που όμως δεν εξυπηρετεί κάποιον εύλογο σκοπό. Τέλος, μπορεί ένας άνθρωπος να έχει έντονες σκέψεις ή και επιθυμία θανάτου και, σε πιο σοβαρές μορφές κατάθλιψης, αυτοκτονική συμπεριφορά.

Χωρίς θεραπεία, η κατάθλιψη μπορεί σε αρκετές περιπτώσεις να λαμβάνει μία χρόνια μορφή, δηλαδή ένας άνθρωπος να παρουσιάζει επαναλαμβανόμενα καταθλιπτικά επεισόδια, στο ενδιάμεσο διάστημα των οποίων η συναισθηματική του διάθεση μπορεί να επανέρχεται πλήρως ή μερικώς σε ένα θετικό επίπεδο. Άλλοι άνθρωποι παρουσιάζουν καταθλιπτικά συμπτώματα που είναι μεν σχετικά ήπια, όμως διαρκούν για πολλούς μήνες ή και χρόνια (κατάσταση που συνήθως αποκαλείται «δυσθυμία»).

Υπάρχουν διάφορες μέθοδοι για τη θεραπεία της κατάθλιψης, εκ των οποίων οι πλέον καλά μελετημένες και τεκμηριωμένες είναι η φαρμακοθεραπεία, η γνωσιακή – συμπεριφορική θεραπεία και ο συνδυασμός τους. Οι θεραπείες αυτές είναι αποτελεσματικές στη μεγάλη πλειοψηφία των περιπτώσεων, ωστόσο, εκτιμάται ότι έως και το 50% των ανθρώπων με κατάθλιψη δεν αναζητούν επαγγελματική υποστήριξη.

Το άγχος, σε γενικές γραμμές, είναι μια φυσιολογική αντίδραση των ανθρώπων, όταν βρίσκονται αντιμέτωποι με καταστάσεις των οποίων την έκβαση είναι δύσκολο να ελέγξουν και να προβλέψουν και όπου μια ενδεχόμενη αρνητική εξέλιξη μπορεί να έχει δυσμενείς συνέπειες σε ένα ή περισσότερα επίπεδα της ζωής τους. Το άγχος είναι, καταρχήν, μια πολύ χρήσιμη αντίδραση, καθώς φέρνει έναν άνθρωπο σε μια νοητική εγρήγορση και ετοιμότητα δράσης, κινητοποιώντας τον να αξιοποιήσει τα μέσα που έχει στη διάθεσή του και να επηρεάσει, κατά το δυνατόν, την αγχογόνο κατάσταση προς όφελός του.

Από την άλλη, υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις όπου το άγχος υπερβαίνει το μέτρο του ωφέλιμου ή του «φυσιολογικού», οπότε και μπορεί να επιφέρει σημαντικά προβλήματα στην καθημερινότητα, την εργασία ή τις σχέσεις του ατόμου και να παρεμποδίζει τη δυνατότητά του να έχει μια ικανοποιητική ζωή. Κατά κανόνα, στις διαταραχές άγχους παρατηρείται μια υπερβολικά αγχώδης αντίδραση του ατόμου απέναντι σε μια ορισμένη συνθήκη, καθώς αυτό αφενός υπερεκτιμά την επικινδυνότητά της, αφετέρου υποτιμά τις δικές του δυνατότητες να ανταπεξέλθει με επιτυχία. Το παθολογικό άγχος έχει συχνά έναν επίμονο και μόνιμο χαρακτήρα, με την παρουσία του να είναι αισθητή κατά τη μεγαλύτερη διάρκεια της ημέρας και για ένα διάστημα πολλών μηνών ή και ετών. Επιπλέον, το παθολογικό άγχος τείνει να γενικεύεται, δηλαδή να προκαλείται από ένα αυξανόμενο εύρος ερεθισμάτων και καταστάσεων, ακόμη και πολύ μικρής επικινδυνότητας. Συχνά, επίσης, οι άνθρωποι με αγχώδεις διαταραχές έχουν αιφνίδια και έντονα επεισόδια φόβου ή κρίσεις πανικού, πολλές φορές ακόμη και χωρίς να γίνεται αντιληπτή η παρουσία κάποιας απειλής. Αρκετοί άνθρωποι, τέλος, μπορεί να οδηγούνται, εξαιτίας του υπέρμετρου άγχους, σε επικίνδυνες αντιδράσεις και σε συμπεριφορές που δημιουργούν επιπλέον εμπόδια στη λειτουργικότητά τους. 

Μαζί με την κατάθλιψη, οι διαταραχές άγχους αποτελούν τα συχνότερα προβλήματα ψυχικής υγείας. Στις χώρες της Ευρώπης, εκτιμάται ότι έως και το 14% των ανθρώπων θα παρουσιάσει σε κάποια φάση της ζωής του μία αγχώδη διαταραχή, ενώ το 6% του ενήλικου πληθυσμού θα εμφανίσει μία αγχώδη διαταραχή κατά τη διάρκεια ενός έτους.

Ανάλογα με το ποιες είναι οι καταστάσεις που ενεργοποιούν σε έναν άνθρωπο την αντίδραση του άγχους, οι αγχώδεις διαταραχές ταξινομούνται σε επιμέρους κατηγορίες, όπως οι ειδικές φοβίες (όπου το άγχος πυροδοτείται από αρκετά συγκεκριμένα αντικείμενα, καταστάσεις ή δραστηριότητες), η διαταραχή πανικού (όπου αντικείμενο του άγχους είναι οι συχνές κρίσεις πανικού και τα αντίστοιχα σωματικά συμπτώματα), η διαταραχή κοινωνικού άγχους (όπου το άγχος ενεργοποιείται σε καταστάσεις κοινωνικής έκθεσης και προσδοκώμενης αρνητικής κριτικής) ή η γενικευμένη αγχώδης διαταραχή (όπου παρατηρείται μια υπέρμετρη ανησυχία γύρω από πολλαπλές δραστηριότητες της καθημερινής ζωής). Κοινό στοιχείο σε όλες τις διαταραχές άγχους, ωστόσο, είναι οι συχνές συμπεριφορές αποφυγής της αγχογόνου συνθήκης, γεγονός που συμβάλλει αφενός στη διατήρηση της διαταραχής, αφετέρου στη μείωση της λειτουργικότητας του ατόμου.

Το άγχος είναι μία καθολική αντίδραση του ανθρώπινου οργανισμού, από την οποία επηρεάζεται όχι μόνο η συναισθηματική διάθεση, η σκέψη και η συμπεριφορά ενός ατόμου, αλλά και η σωματική του λειτουργία. Μάλιστα, δεν είναι λίγοι οι άνθρωποι που εκδηλώνουν το άγχος τους πρωτίστως μέσα από σωματικά συμπτώματα ή που επικεντρώνονται και ανησυχούν περισσότερο για τις σωματικές επιπτώσεις του άγχους. Το έντονο και αιφνίδιο άγχος πράγματι συνοδεύονται από ανάλογης έντασης σωματικά συμπτώματα (π.χ. ταχυκαρδία, τρέμουλο, εφίδρωση, δύσπνοια, ζάλη, μυϊκοί πόνοι κ.α.), όπως συμβαίνει συνήθως στον μέγιστο βαθμό στις κρίσεις πανικού. Αν και τα συμπτώματα αυτά μπορεί να είναι πολύ τρομακτικά για το άτομο που τα βιώνει, κατά κανόνα υποχωρούν από μόνα τους ύστερα από λίγη ώρα και δεν αποτελούν σοβαρή απειλή για την υγεία του (εκτός αν υπάρχουν παράλληλα άλλα χρόνια νοσήματα, π.χ. καρδιαγγειακές παθήσεις). Το χρόνιο άγχος, από την άλλη, μπορεί να επηρεάζει αρνητικά πολλές πλευρές της σωματικής λειτουργίας και μάλιστα με τρόπους που συνήθως δεν είναι αισθητοί. Μακροπρόθεσμα, το χρόνιο άγχος μπορεί όντως να προκαλέσει προβλήματα υγείας ή, συνηθέστερα, να επιδεινώσει προϋπάρχουσες παθολογικές καταστάσεις.

Από όλες τις ψυχικές διαταραχές, η θεραπεία των διαταραχών άγχους έχει το υψηλότερο ποσοστό αποτελεσματικότητας. Οι πλέον καλά μελετημένες και τεκμηριωμένες μορφές θεραπείας είναι η φαρμακοθεραπεία, η γνωσιακή – συμπεριφορική θεραπεία και ο συνδυασμός τους. Όπως και στην κατάθλιψη, ωστόσο, πολλοί άνθρωποι με αγχώδεις διαταραχές δεν αναζητούν επαγγελματική υποστήριξη.

Η γνωσιακή – συμπεριφορική θεραπεία (στα αγγλικά cognitive – behavioural therapy ή CBT) είναι μία από τις κυριότερες θεωρητικές σχολές στον χώρο της ψυχικής υγείας και μία από τις πλέον διαδεδομένες ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις. Η ιστορία της ξεκινάει από τη δεκαετία του 1920, με τους πρώτους θεωρητικούς της συμπεριφοράς και της μάθησης, και έχει εξελιχθεί έκτοτε προς ποικίλες διαφορετικές κατευθύνσεις, ενώ έχει αναπτυχθεί στους κόλπους της ένα πλήθος επιμέρους μοντέλων, εξειδικευμένων στη θεραπεία ενός μεγάλου εύρους διαταραχών της ψυχικής υγείας.

Όπως μαρτυρά η ονομασία της, η γνωσιακή – συμπεριφορική θεραπεία επικεντρώνεται πρωτίστως στους τρόπους με τους οποίους ένας άνθρωπος σκέφτεται και συμπεριφέρεται. Με άλλα λόγια, οι γνωσιακοί – συμπεριφορικοί θεραπευτές κατανοούν τις διάφορες μορφές ψυχικών διαταραχών ως αποτέλεσμα της μάθησης και υιοθέτησης από την πλευρά του ατόμου μη λειτουργικών μοτίβων σκέψης και συμπεριφοράς. Αντίστοιχα, η θεραπεία των ψυχικών διαταραχών συνίσταται, σε πολύ γενικές γραμμές,  στην επίτευξη βαθιών αλλαγών στο πώς ένας άνθρωπος αντιλαμβάνεται τον εαυτό του, τους άλλους και το περιβάλλον του και στο πώς ενεργεί σε σχέση με τον εαυτό του, τους άλλους και το περιβάλλον. Η βασική αυτή αρχή είναι που διαφοροποιεί τη γνωσιακή – συμπεριφορική θεραπεία από άλλες θεραπευτικές προσεγγίσεις και που της προσδίδει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της, όπως η συνεργατική σχέση μεταξύ θεραπευτή/ριας και θεραπευόμενου/ης, η επικέντρωση στις δυσκολίες του παρόντος και ο ορισμός σαφών στόχων, η εξατομίκευση του θεραπευτικού πλάνου και η σχετικά μικρή διάρκεια της θεραπείας, καθώς και η συνεχής παρακολούθηση και αξιολόγηση της θεραπευτικής διαδικασίας.

Η γνωσιακή – συμπεριφορική θεραπεία έχει μια ιδιαίτερα μακρά παράδοση θεμελίωσης επάνω στην επιστημονική έρευνα της ανθρώπινης συμπεριφοράς και στην αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας των θεραπευτικών της εργαλείων. Έτσι, είναι η πλέον μελετημένη ψυχοθεραπευτική προσέγγιση με τεκμηριωμένη αποτελεσματικότητα σε μια σειρά διαταραχών της ψυχικής υγείας, όπως οι διαταραχές άγχους, η κατάθλιψη και άλλες συναισθηματικές διαταραχές, οι σεξουαλικές διαταραχές κ.α.

Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ο κυριότερος επιστημονικός φορέας για την ερευνητική τεκμηρίωση, τη διάδοση, την εκπαίδευση και την ορθή πρακτική της γνωσιακής – συμπεριφορικής θεραπείας είναι η Ευρωπαϊκή Εταιρεία για τις Συμπεριφορικές και Γνωσιακές Θεραπείες (EABCT), εκπροσωπώντας 61 εθνικές οργανώσεις από 45 διαφορετικές χώρες. Περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να βρείτε στον ιστότοπο της EABCT.